Ekonomia społeczna - zwana także gospodarką społeczną [1] – stała się ważnym elementem modernizacji polityki społecznej. Tradycyjne działania na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, rosnące koszty świadczeń socjalnych, a także problem bezrobocia sprawiają, iż rośnie potrzeba poszukiwania rozwiązań trwałych i efektywnych, angażujących w ich uczestnictwo samych zainteresowanych.
W rozważaniach teoretycznych rozróżnia się starą i nową ekonomię społeczną. Do starej ekonomii społecznej zalicza się tradycyjnie rozumianą spółdzielczość i ubezpieczenia wzajemne. Funkcjonuje także pojęcie „nowej ekonomii społecznej”, pod którym rozumie się przedsiębiorstwa społeczne takie jak: spółdzielnie socjalne, centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej czy warsztaty terapii zajęciowej, a także instytucje „trzeciego sektora”, czyli organizacje pozarządowe. W każdym przypadku przypisywano i nadal widzi się ważne znaczenie ekonomiczne i społeczne tego zjawiska. Na terenie Unii Europejskiej działa ponad 1 mln różnych podmiotów ekonomii społecznej, które wytwarzają prawie 10% PKB, jednocześnie dając ponad 11 mln miejsc pracy (blisko 6% rynku pracy) [2]. W Polsce, już w 2007 roku, „(...) instytucje te zatrudniały (w przeliczeniu na pełne etaty) ok. 600 tys. osób, z czego najwięcej (469 tys.) spółdzielnie” [3]. Ekonomia społeczna jest sposobem na włączenie w życie gospodarcze i społeczne wszystkich tych, którzy w warunkach rynkowej rzeczywistości są z niego wykluczeni z powodu długotrwałego bezrobocia, niskich kwalifikacji, uzależnień, niepełnosprawności, bezdomności czy pobytu w zakładzie karnym.
Pojęcie ekonomii społecznej jest wielowymiarowe i bardzo różnie definiowane. W literaturze spotyka się ponad 50 terminów, które można posegregować według pewnego klucza, mając na uwadze aspekty społeczne i ekonomiczne, prawno-instytucjonalne i normatywne, czy też związek z rozwojem lokalnym. Definicja przyjęta w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej określa ekonomię społeczną jako sferę aktywności obywatelskiej, która „poprzez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwoju lokalnego”. Według tej definicji w sferze ekonomii społecznej działają podmioty ekonomii społecznej (PES), należące do czterech głównych grup:
- przedsiębiorstw społecznych (PS), będących fundamentem ekonomii społecznej; posiadające cechy wspólne dla podmiotów ekonomii społecznej i charakteryzujące się tym, że:
- są to podmioty prowadzące działalność gospodarczą, wyodrębnioną pod względem organizacyjnym i rachunkowym;
- celem działalności gospodarczej jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym przypadku wymagane jest zatrudnienie co najmniej 50% osób pochodzących z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym lub 30% niepełnosprawnych o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności) lub świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych (zatrudnienie min. 20% osób z określonych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym);
- nie rozdzielają zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, ale przeznaczają go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej w której działa przedsiębiorstwo;
- są zarządzane na zasadach demokratycznych lub co najmniej konsultacyjno – doradczych z udziałem pracowników i innych interesariuszy, wynagrodzenia kadry zarządzającej są ograniczone limitami;
- podmioty reintegracyjne, służące reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tj.: zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej; formy te nie będą w żadnym przypadku przedsiębiorstwami społecznymi, ale mogą przygotować do prowadzenia lub pracy w przedsiębiorstwie społecznym lub być prowadzone jako usługa na rzecz społeczności lokalnej przez przedsiębiorstwo społeczne;
- podmioty działające w sferze pożytku publicznego, które prowadzą działalność ekonomiczną i zatrudniają pracowników, choć ich aktywność nie jest oparta na ryzyku ekonomicznym. W ich skład wchodzą organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną i nieodpłatną pożytku publicznego; podmioty te mogą stać się przedsiębiorstwami społecznymi, o ile podejmą działalność gospodarczą w pewnym zakresie, podejmując również zobowiązania statutowe odnośnie dystrybucji zysku;
- podmioty sfery gospodarczej, które tworzone były w związku z realizacją celu społecznego bądź dla których leżący we wspólnym interesie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej. Są to podmioty, które nie posiadają wszystkich cech przedsiębiorstwa społecznego. Grupę te można podzielić na podgrupy: o organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspierają realizację celów statutowych; o zakłady aktywności zawodowej; o spółdzielnie, których celem jest zatrudnianie; o spółki non-profit; o pozostałe spółdzielnie o charakterze konsumenckim i wzajemnościowym”.
Osobną, piątą grupą w obszarze ekonomii społecznej są pojawiające się coraz częściej inicjatywy o charakterze nieformalnym.
Członkostwo Polski w strukturach Unii Europejskiej otworzyło przed podmiotami ekonomii społecznej nowe perspektywy. Polska jest obecnie największym beneficjentem pomocy wspólnotowej oferowanej w ramach funduszy strukturalnych, z których część przeznaczona jest dla podmiotów działających w obszarze ekonomii społecznej. W Unii Europejskiej, pomimo różnych regulacji prawnych i instytucjonalnych w państwach członkowskich, ekonomia społeczna składa się z czterech podstawowych filarów: spółdzielni, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, fundacji i stowarzyszeń, które są utożsamiane przede wszystkim z takimi podmiotami, które wypełniają przestrzeń pomiędzy zadaniami państwa i zadaniami biznesu. Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna stała się ważnym elementem modernizacji polityki społecznej – jej tradycyjne formy stają się niewystarczające w walce z bezrobociem (w szczególności specyficznych grup bezrobotnych). Coraz wyższe koszty świadczeń socjalnych, obciążające budżety lokalne, dają nadal przysłowiową „rybę” zamiast „wędki”, a ekonomia społeczna poszukuje rozwiązań trwałych i efektywnych, a także - co jest z nią nierozerwalnie związane - uniezależnia podopiecznych, włącza ich do otwartego rynku pracy poprzez różne formy wspomaganego zatrudnienia.
W związku z kryzysem finansowym ekonomia społeczna stała się przedmiotem wzmożonego zainteresowania. W wielu wymiarach wpisuje się w Strategię Europa 2020, czyli nową europejską strategię na rzecz zatrudnienia, inteligentnego, stałego wzrostu gospodarczego, sprzyjającego włączeniu społecznemu. Szczególnie istotną rolę może ona odegrać w realizacji unijnych celów, tj.:
- dążenia do osiągnięcia wskaźnika zatrudnienia na poziomie 75% wśród kobiet i mężczyzn w wieku 20-64 lat, m.in. poprzez zwiększanie zatrudnienia młodzieży, osób starszych i pracowników nisko wykwalifikowanych;
- wspierania włączenia społecznego, zwłaszcza poprzez ograniczanie ubóstwa lub wykluczenia społecznego co najmniej 20 mln obywateli.
Bezsprzecznie można zgodzić się ze stwierdzeniem, iż nadrzędną funkcją ekonomii społecznej jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Jednak jej cele wskazują także na integrację w ramach rynku pracy, społeczną działalność na otwartym rynku czy wzrost spójności społecznej. Sektora ekonomii społecznej nie można traktować jako „enklawy nieudaczników”, którzy nie radzą sobie w głównym nurcie gospodarki. Ekonomia społeczna to trudne pole działania przeznaczone dla ludzi aktywnych, pomysłowych, innowacyjnych, zaangażowanych społecznie. W ostatnim okresie pojęcie omawianego zjawiska stało się popularne zarówno w skali lokalnej, jak i ogólnopolskiej. Ekonomia społeczna uzupełnia lukę w gospodarce, ponieważ jest elementem scalającym środowiska lokalne, dzięki tworzeniu sieci powiązań i współpracy przy jednoczesnej realizacji celów społecznych i gospodarczych. Instytucje ekonomii społecznej umożliwiają realizację ważnych funkcji (aktywizujących, socjalizujących, opiekuńczych, organizujących) społeczności wobec grup, społeczności terytorialnych i innych wspólnot.
Instrumenty ekonomii społecznej w zakresie rozwoju gminy i rozwiązywania jej problemów mogą szczególnie wspomóc:
- aktywizację zawodową osób wykluczonych, w tym osób niepełnosprawnych;
- przedłużenie aktywności zawodowej;
- tworzenie dodatkowych możliwości zarobkowych;
- integrację społeczną;
- pozyskiwanie środków zewnętrznych;
- przeciwdziałanie ucieczce młodych;
- oddłużanie mieszkań komunalnych i spółdzielczych;
- przeciwdziałanie uzależnieniu od pomocy społecznej, niezaradność życiową;
- rosnące wydatki z budżetów.
[1] W literaturze spotyka się także określenia równoważne: ekonomia/gospodarka solidarności, ekonomia/gospodarka wspólnoty, ekonomia/gospodarka wartości, ekonomia pracy, ekonomia alternatywna, trzeci system, przedsiębiorczość społeczna, wspólnotowy kapitalizm, a ostatnio także biegun użyteczności społecznej.
[2] Frączak P., Wygnański J.J., Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla rozwoju, FISE, Warszawa 2008, s. 18.
[3] Kryńska E., Przedsiębiorstwo społeczne na rynku pracy w Polsce, "Człowiek w pracy i polityce społecznej", red. nauk. Jan Szambelańczyk, Maciej Żukowski, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, 2010, s. 94; por. Frączak P., Wygnański J.J., Polski model..., op.cit., s. 21.
